ਇਨਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ 'ਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਣ 'ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ "ਜੋੜੀਆਂ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।" ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਰੰਗ-ਰੂਪ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਦਹੇਜ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹਨ। ਇਨਸਾਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਹਨਾਂ ਮੰਨਤਾ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸ਼ਕਤੀਵਾਨ ਹਿੱਸੇ 'ਚ ਜੋੜੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਈਸ਼ਵਰੀ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਹਰੇਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪੈਮਾਨਿਆਂ 'ਤੇ ਤੌਲਦਾ ਹੈ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਆਮ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਿਲਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਧਰਮੀ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਅਖ਼ੀਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ਮੁਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਸੌਟੀਆਂ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਰਤੀਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਜੋੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰੰਗ-ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਸੌਟੀ ਹੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਲੋਕ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿਆਰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦਿਲਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰ 'ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੋਹਰੀ ਪਹਿਚਾਣ, ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਹੇਜ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਇਕ ਗਲਤ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ, ਪਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਅਜੇ ਵੀ ਦਹੇਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਹੇਜ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਆਦਤ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾਏ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਦਹੇਜ ਲੈਣ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਕਈ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਅ ਅਜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਦਹੇਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਇਕ ਹੋਰ ਮੁੱਢਲਾ ਕਾਰਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਿੰਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਰੁੱਤਬਾ ਕੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਦੌਲਤਮੰਦ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੱਤਵਪੂਰਨ ਪੈਰਾਮੀਟਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿੱਤੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਸੱਚਾਈ ਸਿਰਫ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋੜੀਆਂ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸਿਰਫ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਹਲੂਆਂ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਹੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਮੁੱਲ ਥੱਲੇ ਦਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਸਹੀ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਜਰੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਰੂਪ, ਅਤੇ ਦਹੇਜ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਕ ਸਚੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪੈਮਾਨਿਆਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦਿਲ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਵਾਲੇ ਪੰਖ ਲਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮਝ ਬਿਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਜੋੜੀਆਂ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇਨਸਾਨੀ ਦਲਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜੀਆਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।
liberalthinker1621@gmail.com
ਸੰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ-7009807121
ਐਮ.ਸੀ.ਏ, ਐਮ.ਏ ਮਨੋਵਿਗਆਨ
ਰੂਪਨਗਰ